KOLABORANCI – nowa książka Jacka Trznadla

„Gazeta Wyborcza - dodatek Książki”, 10 listopada 1998, nr 11 (80)

W tym samym niemal czasie, po wydaniu świetnej Wojny polsko-sowieckiej Ryszarda Szawłowskiego (dwa tomy, 992 str.), w wydawnictwie „Fundacja Antyk-Marcin Dybowski” uka­zała się znów książka o sowieckiej okupacji: Jacka Trznadla Kolaboninci. Tadeusz Boy-Żeleński i komunistyczna grupa pisarzy we Lwowie 1939-1941. Książka porusza przemilczana, a czasem wręcz negowana kolaborację grupy pisarzy polskich, w tym najbardziej z nich znanego - Tadeusza Boya-Żeleńskiego - z okupantem sowieckim. Przedstawione zostały dzieje tej grupy pisarzy, od deklaracji, w której z radością witali oni nowy zabór i rozbiór Polski (już w listopadzie 1939), przez ich współpracę z gadzinowymi pismami okupanta: „Czerwonym Sztandarem: i „Nowymi Widnokręgami” - aż po „tragiczny finał”, wybuch wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 roku.

Trznadel analizuje deklaracje polityczne pisarzy wobec okupanta, o także programu polityki kulturalnej, stanowiącej inicjację realizmu socjalistycznego według sowieckiego modelu. Narzucany był on kulturze polskiej po wojnie, w wykonaniu członków tej właśnie grupy. Całość poczynań tej grupy, od wspomnianej wstępnej deklaracji, stanowi w przekonaniu autora, niewątpliwą praktykę kolaboracyjną, stanowiącą zdradę interesów społeczeństwa i państwa polskiego. Uwagę Jacka Trznadla przyciąga zwłaszcza postać Tadeusza Boya-Źeleńskiego, członka przedwojennej Polskiej Akademii Literatury. Pojawia się tutaj polemika z poglądami niektórych historyków literatury, którzy istnienie podobnej postawy u Boya negowali lub ją przemilczali. Za czołową postać w kolaboracji uważa Trznadel Wandę Wasilewską, słabą zresztą pisarkę, którą nazywa polskim Ouislingiem. Celem napisania tej książki, jak podkreśla autor, był także sprzeciw wobec faktu, że cały ten epizod lwowski był w PRL, jeśli już o nim mówiono, poczytywany za zasługę, a nie hańbę.

Część drugą książki stanowi obszerna Antologia, gdzie przytaczane są teksty pisarzy lewicowych i komunistycznych, którzy zapisali się do Związku Pisarzy Sowieckich (niektórzy zostali zresztą aresztowani przed jego powstaniem). W antologii znalazły się teksty Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Władysława Broniewskiego, Jana Brzozy, Mieczysława Jastruna, Jana Kolta, Stanisława Jerzego Leca, Leona Pasternaka, Jerzego Putromenta, Adolfa Rudnickiego, Juliana Stryjkowskiego, Elżbiety Szemplińskiej, Lucjana Szenwalda, Jana Śpiewaka, Wandy Wasilewskiej, Aleksandra Wata, Adama Ważyka. Wreszcie, prawem kontrastu, ukazano w antologii, podobnie jak w rozprawie wstępnej, kilku pisarzy, którzy nie splamili się kolaboracją: Wacława Grubińskiego, Herminii Naglerowej, Beaty Obertyńskiej. Autor omawia sylwetki pisarzy i ich utwory. Poszczególne sylwetki charakteryzowane są także autokomentarzami autorów oraz innych osób.

Następną część zajmuje Kronika Lwowska. Lwów tragiczny 1939-1941. Jest to unikalna kronika wydarzeń historycznych i kulturowych Lwowa. Kronika notuje wypadki tego okresu, często dzień po dniu, tydzień po tygodniu, zapisuje aktywność pisarzy-kolaborantów, no tle ludobójczych represji okupanta. Autor uwzględnia tu także dzieje bohaterskiej konspiracji ZWZ w tym mieście.

Dałoby się właściwie powiedzieć, że obecna książka, jest jakby wcześniejszym ogniwem historycznym w dylogii, jaką będą stanowić teraz dwie książki Jacka Trznadla: Kolaboranci i Hańba domowa. Można oczywiście spodziewać się sprzeciwu wobec Kolaborantów, tak jak bywała oprotestowana wcześniejsza książka Jacka Trznadla, Hańba domowa. Autor oparł jednak swoje tezy na rozbudowanej bazie materiałowej. Całość książki liczy 551 stron.