Rozdział I: Obumierające państwo

1. Cyt. przez Christophe Réveillard, Sur quelques myths de l'Europe com-munautaire, Plaidoyer pour un retour au reel, François-Xavier de Guilbert, 1998, s. 60.
2. Przemówienie na Katolickim Uniwersytecie w Louvain w Belgii, 5 II 1996.
3. Karl Lamers (rzecznik ministerstwa spraw zagranicznych niemieckiej grupy parlamentarnej CDU/CSU), przemówienie w Institut Français des Relations Internationales, Paryż, 7 XI 1994.

Rozdział II: Faszyści i federaliści

1. "Das Europa der Zukunft" ("Europa przyszłości"): Przemówienie do czeskich intelektualistów i dziennikarzy, 11 IX 1940, w: Walter Lipgens (red.), Documents on the History of European Integration, De Gruyter, Berlin i New York, 1985, s. 73.
2. Przemówienie na Katolickim Uniwersytecie w Louvain, Belgia, 5 II 1996.
3. Przemówienie prof. dra Helmuta Hessego do Stadtsparkasse Osnabrück, 31 X 1995, w: Auszüge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 75, 7 XI 1995, s. 7.
4. "Movimento Federalista Europeo", Political Theses and General Direc-tives, 27-28 VIII 1943, w: Lipgens, dz. cyt., ss. 514-16.
5. Europa. Handbuch der politischen, wirtschaflichen und kulturellen En-twicklung des neuen Europa. Herausgegeben vom Deutschen Institut für Außenpolitische Forschung, mit einem Geleitwort von Joachim von Rib-bentrop, Helingsche Verlagsanstalt, Lipsk 1943, s. 239n.
6. Przemówienie na zjeździe partii hitlerowskiej w Norymberdze, 13 IX 1937.
7. "Europas Schicksalskampf im Osten. Ausstellung zum Reichsparteitag 1938 unter Schirmherrschaft des Stellvertreters des Führers, Reichsmini-sters Rudolf Hess".
8. Alfred Rosenberg, "Krisis und Neugeburt Europas" w: Nationalsozialistische Monatshefte, n. 33, XII 1932.
9. Pierre Drieu La Rochelle, Socialisme fasciste, Gallimard, Paryż 1934, ss. 10, 114.
10. Europa, dz. cyt. s. 239.
11. Prof. dr Antonio de Luna, "Europa - von Spanien gesehen" w: Europa, ss. 61, 62.
12. Virginio Gayda, "Italien und die europäischen Nationalitäten", w: Eu-ropäische Revue, VII/VIII 1943, s. 227.
13. Karl Heinz Pfeffer, "European Consciousness", w: Zeitschrift für Poli-tik, t. 34, n. 10-12, X/XII 1944, ss. 377-85; w: Lipgens, dz. cyt., s. 171.
14. Werner Daitz, Wiedergeburt Europas durch Europäischen Sozialismus, Europa-Charta, Zentralforschungsinstitut für Nationale Wirtschaftsordung und Großraumwirtschaft, De Amsterdamsche Keurkamer, Amsterdam 1944, s. 135.
15. Dz. cyt., s. 136.
16. Daitz, Der Weg zur Volkswirtschaft, Großraumwirtschaft und Großraum -olitik, Zentralforschungsinstitut für nationale Wirtschaftsordnung und Groß-raumwirtschaft, Drezno 1943, Cz. III, ss. 11-29; w: Lipgens, dz. cyt., s. 113.
17. Friedrich Stieve, Deutsche Tat für Europa: Von Armin bis Hitler, Rütt-er & Loening Verlag, Poczdam 1944, s. 286.
18. Karl Olivecrona, England oder Deutschland, Lubeka 1941, ss. 11, 25.
19. Arthur Seyss-Inquart, spotkanie Auslandsorganisation partii nazistow-skiej, 26 VII 1940; w: Lipgens, dz. cyt. s. 72.
20. Walther Funk, "Das wirtschaftliche Gesicht des neuen Europa" w Eu-ropäische Wirtschaftsgemeinschaft, Verein Berliner Kaufleute und Indu-strieller & Wirtschafts-Hochschule Berlin, Berlin 1942, s. 41.
21. Francis Delaisi, La Révolution européenne, Editions de la Toison d'Or, Bruksela 1942, s. 7.
22. Karl Megerle (urzędnik z personelu Ribbentropa, odpowiedzialny za informację w 'European Themes'), memorandum napisane prawdopodob-nie na jesieni 1941 r, w: Lipgens, dz. cyt., s. 95.
23. Vidkun Quisling, "Norway and the Germanic Task in Europe", 25 IX 1942, w: Lipgens, dz. cyt., s. 105.
24. Cecile von Renthe-Fink, "Note on the Establishment of a European Confederation", sierpień 1943, w: Lipgens, dz. cyt., s. 138, oraz "Draft Memorandum on the Establishment of a European Confederation", jesień 1943, w: Lipgens, dz. cyt., s. 150.
25. Megerle, "Positive Themes for Press and Propaganda", 27 IX 1941, w: Lipgens, dz. cyt. s. 86.
26. Cytowane w: Europa, dz. cyt., s. 2.
27. Zob. Joseph Goebbels, Tagebücher aus den Jahren 1942-1943, L.P. Loechner, Zurych 1948, s. 323n. (8 V 1943).
28. Zob. relację Paula Otto Gustava Schmidta z rozmowy Hitlera z hrabią Ciano, przeprowadzonej w kwaterze głównej Hitlera 25 X 1941; w: Li-pgens, dz. cyt., s. 89.
29. Tamże.
30. Dz. cyt., s. 52.
31. "Dal principo di nazionalita all'imperialismo: Origini, vita e superamento delle nazionalita", Turyn, 1942.
32. L. Gangemi, Europa Nuova, Italiane, Rzym 1941, ss. 48-9.
33. "The Problem of Reconstruction", w: Critica Fascista, 24 VII 1943, niepubli-kowane, wznowione w antolgii wydanej przez R. de Felice, Autobiografia del fa-scismo 1919-1945, Minerva Italica, Bergamo 1978, ss. 553-66.
34. P. J. Morgan, "The Italian Fascist New Order in Europe", w: M. L. Smith & Peter M. R. Stirk (red.), Making the New Europe: European Unity and the Second World War, Pinter, Londyn 1990, s. 27.
35. Alberto de Stefani, "The Reorganisation and Pacification of Europe", w: Rivista italiana di scienze economiche, X 1941, w: Lipgens, dz. cyt., ss. 188-9.
36. Civilta Fascista, XII 1942.
37. W: Lipgens, dz. cyt., s. 190.
38. Dz. cyt., s. 193.
39. Camillo Pellizi, listy do Ugoberto Alfassio-Grimaldiego, 12 VIII i 4 IX 1943, w: Lipgens, dz. cyt., s. 195.
40. Wydane przez Washburn & Sons, Londyn 1958.
41. Mosley, dz. cyt., s. 19.
42. Dz. cyt., s. 30.
43. Dz. cyt., s. 39.
44. Dz. cyt., s. 40.
45. Lipgens, dz. cyt., ss. 190, 192-3.
46. Megerle, "Positive Themes for Press and Propaganda", w: Lipgens, w cytowanym dziele s. 88, and "European Themes" in Lipgens, dz. cyt., s. 95.
47. Anton Adriaan Mussert, "The Dutch State in the New Europe", VIII 1942, wydane przez Dutch National Socialist Publishing House, Utrecht, w: Lipgens, dz. cyt., s. 98.
48. Goebbels, "Das Europa der Zukunft", w: Lipgens, dz. cyt., s. 73.
49. Dz. cyt., s. 75.
50. Dz. cyt., s. 73.
51. Tamże.
52. "Organisation of the German Economy", memorandum kanclerza Rzeszy, 9 VII 1940, w: Lipgens, dz. cyt., s. 57.
53. Quisling, "Norway and the Germanic Task in Europe", w: Lipgens, dz. cyt., s. 105.
54. Prof. dr Heinrich Hunke, "Die Grundfrage: Europa - ein geographi-scher Begriff oder eine politische Tatsache", w: Europäische Wirtschafts-gemeinschaft, dz. cyt., s. 214.
55. Lipgens, dz. cyt., s. 57n.
56. Dz. cyt., s. 58.
57. Memorandum Rittera, skierowane do Ministerstwa Spraw Zagranicz-nych, 1 VI 1940, w: Lipgens, dz. cyt., s. 61.
58. Daitz, Der Weg zur Volkswirtschaft, Großraumwirtschaft und Großr-aumpolitik, w: Lipgens, dz. cyt., s. 111.
59. Przemówienie w Reichstagu, 7 III 1936.
60. Hunke, Berlin 1940; zob. też: John Brech, "Europa findet sich: Kontu-ren einer Festlandwirtschaft", w: Das Reich, 26 V 1940; Brech, "Europa ohne Übersee", w: Das Reich, 16 VI 1940.
61. Colin Ross, "L'Avenement d'une Europe nouvelle dans le cadre d'un nouvel ordre mondial", Les Conférences du Groupe 'Collaboration', Paryż X 1941, s. 47.
62. Daitz, "Der Weg zur völkischen Wirtschaft", w: Deutschland und die eur-opäische Großraumwirtschaft, Felix Meiner Verlag, Lipsk 1939, ss. 7-12.
63. Dz. cyt., s. 52.
64. Daitz, Wiedergeburt Europas durch Europäischen Sozialismus, Euro-pa-Charta, dz. cyt., s. 34.
65. Alfred Oesterheld, Wirtschaftsraum Europas, Gerhard Stalling Ver-lagsbuchhandlung, Oldenburg i Berlin 1942, s. 14.
66. Dz. cyt., s. 9.
67. Zob. mój artykuł "The Thousand Year Reich", w: Spectator, 21 VI 1991.
68. Hunke, 'Einführung' do Europäische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., ss. 7-16.
69. Dz. cyt., s. 23.
70. Hunke, "Die Grundfrage: Europa - ein geographischer Begriff oder eine politische Tatsache", w: Europäische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt.; zob. też: dr Horst Jecht, "Die Entwicklung zur europäischen Wirtscha-ftsgemeinschaft", w tej samej pracy.
71. Dr Anton Reithinger, "Europäische Industriewirtschaft", w: Europäis-che Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 102.
72. Funk, "Das Wirtschaftliche Gesicht des neuen Europa" w: Europäische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 25.
73. Tamże.
74. Dz. cyt., s. 41.
75. Dz. cyt., s. 26.
76. Tamże, podkreślenia w oryginale.
77. Dz. cyt., s. 29.
78. Hunke, dz. cyt., s. 11.
79. Joachim von Ribbentrop, przemówienie z okazji przedłużenia paktu antykominternowskiego, 26 XI 1941, w: Lipgens, dz. cyt., s. 90n.
80. Ribbentrop, "European Confederation", 21 III 1943, w: Lipgens, dz. cyt., ss. 122-3.
81. Hans Frohwein, "Basic Elements of a Plan for the New Europe", 7 VI 1943, w: Lipgens, dz. cyt., s. 137.
82. Von Renthe-Fink, "Note on the Establishment of a European Confede-ration", wznowione w" Lipgens, dz. cyt., s. 138.
83. Tamże.
84. Tamże.
85. Daitz, "Lebensraum und Gerechte Weltordnung, Grundlagen einer An-ti-Atlantikcharta", w Ausgewählte Aufsätze von Wemer Daitz, De Amster-damsche Keurkamer, Amsterdam 1943, s. 218.
86. Goebbels, "Das Europa der Zukunft", w: Lipgens, dz. cyt., s. 75.
87. Tamże.
88. Dr Philipp Beisiegel, "Der Arbeitseinsatz in Europa", w: Europäische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 128.
89. Megerle, "Positive Themes for Press and Propaganda", w: Lipgens, dz. cyt., s. 87.
90. Dz. cyt., s. 95.
91. Seyss-Inquart, "Vier Jahre in den Niederlanden", cytowane w Lipgens, dz. cyt., s. 117, przypis 1.
92. Signal, n. 1, 1942; cytowane przez M. L. Smitha w: "The Anti-Bolshevik Crusade and Europe", w: Making the New Europe: European Unity and the Second World War, dz. cyt., s. 61.
93. Mussert, "The Dutch State in the New Europe", w: Lipgens, dz. cyt., s. 99.
94. Reithinger, "Europäische Industriewirtschaft" w Europäische Wirtscha-ftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 106.
95. Goebbels, "Das Europa der Zukunft", w: Lipgens, dz. cyt., s. 75.
96. Quisling, "Norway and the Germanic Task in Europe", w: Lipgens, dz. cyt., s. 105.
97. Von Renthe-Fink, "Draft Memorandum on the Establishment of a Eu-ropean Confederation", w: Lipgens, dz. cyt., s. 152.
98. Dz. cyt., ss. 152-3.
99. Dz. cyt., s. 155.
100. Zob. również: Gustav Königs, "Euräpaische Verkehrsfragen" w Euro-päische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 141.
101. Frohwein, "Basic Elements of a Plan for the New Europe", w: Li-pgens, dz. cyt., s. 136.
102. Notatka dla ministra spraw zagranicznych Rzeszy, prawdopodobnie z IX 1939, przygotowana przez Cecile von Renthe-Fink, w: Lipgens, dz. cyt., s. 55.
103. Beisiegel, "Der Arbeitseinsatz in Europa" w: Europäische Wirtscha-ftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 123.
104. Dz. cyt., s. 161.
105. Lipgens, dz. cyt., s. 161.
106. Zob. też: Herbert Backe, "The Future of European Agriculture", 29 VI 1944, w: Lipgens, dz. cyt., s. 166.
107. Von Renthe-Fink, "Draft Memorandum on the Establishment of a Euro-pean Confederation", w: Lipgens, dz. cyt., s. 158.
108. Dz. cyt., s. 159.
109. Dz. cyt., s. 158.
110. Dz. cyt., s. 159.
111. Europa, dz. cyt., s. 52.
112. Tamże.
113. Königs, "Die Zukunft gehört der Motorisierung" ("Przyszłość należy do transportu motorowego"), z: "Europäische Verkehrsfragen", w: Europä-ische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 156.
114. Funk, "Die wirtschaftliche Neuordnung Europas" (przemówienie do prasy krajowej i zagranicznej, 25 VII 1940), M. Müller & Sohn, Berlin 1940, s. 5.
115. Jecht, "Die Entwicklung zur europäischen Wirtschaftsgemeinschaft", w: Europäische Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 62.
116. Funk, "Das wirtschaftliche Gesicht des neuen Europa", w: Europäis -he Wirtschaftsgememschaft, dz. cyt., s. 35.
117. Tamże.
118. Morgan, "The Italian Fascist New Order in Europe", w: Making the New Europe: European Unity and the Second World War, dz. cyt., ss. 32-3.
119. Daitz, "Die wirtschaftliche Neuordnung Europas", dz. cyt., s. 10.
120. Joachim Radler, "Europäische Wirtschaft im Querschnitt" (podtytuł: "Kann man heute schon von einer europäischen Wirtschaftsgemeinschaft sprechen?"), w: Europa, dz. cyt., s. 131.
121. Funk, dz. cyt., s. 38.
122. Dz. cyt., ss. 38-9.
123. Funk, "Der wirtschaftliche Aufbau Europas", w: Europa, dz. cyt., s. 90.
124. Dr Bernhard Benning, "Europäische Währungsfragen", w: Europäis -he Wirtschaftsgemeinschaft, dz. cyt., s. 162.
125. Georg Friedrich Knapp, Die Staatliche Theorie des Geldes, w prze-kładzie H. M. Lucasa i J. Bonara: The State Theory of Money, Londyn 1924.
126. Dz. cyt., s. 175.
127. Ferdinand Fried, "Les Problemes sociaux dans l'Europe nouvelle", ze wstępem Henri Clerca, Les Conférences du Groupe 'Collaboration', Paryż, sierpień 1941, s. 41.
128. Jean Maillot, "La Révolution technique et ses conséquences", ze wstę-pem Jacquesa Duboina, Les Conférences du Groupe 'Collaboration', Paryż, kwiecień 1941, ss. 5-6.
129. "La moneta-lavoro e la scomparso dell'oro", sierpień 1940, w: De Stefani, Soppravivenze e programme nell'ordine economico, wyd. Italiane, Rzym 1942, ss. 271-3, 302-6.
130. Daitz, "Der Weg zur völkischen Wirtschaft", dz. cyt., s. 139.
131. Mosley, dz. cyt., s. 45.
132. Von Renthe-Fink, "Draft Memorandum on the Establishment of a Euro-pean Confederation", w: Lipgens, dz. cyt., s. 158.
133. Megerle, "Positive Themes for Press and Propaganda", w: Lipgens, dz. cyt., ss. 87-8.
134. Delaisi, La Révolution européenne, dz. cyt., s. 147.
135. Dz. cyt., s. 184; o teoriach nazistowskich na temat stabilności cen zob. też: nie podpisany artykuł w Europäische Revue, maj 1942, s. 283.
136. Dz. cyt., s. 161.
137. Dz. cyt., s. 119.
138. Tamże.
139. Dz. cyt., s. 281.
140. Dz. cyt., s. 170.
141. Dz. cyt., ss. 150, 179.
142. Dz. cyt., s. 182.
143. Dz. cyt., s. 196.
144. Dz. cyt., s. 195.
145. Dz. cyt., s. 167.
146. G. Bottai, Contributi dell'ltalia fascista al 'Nuovo Ordine', INCF, Rzym 1941, ss. 8-9.
147. Dino Cofrancesco, "Ideas of the Fascist Government and Party on Eu-rope", w: Lipgens, dz. cyt., s. 182.
148. "Discorso pre lo stato corporativo", w: Eduardo i Duilio Susmel (red.), Opera omnia, XXVI: Dal Patto a Quattro all'inaugurazione della Provin-cia di Littoria, La Fenice, Florencja 1958, s. 91.
149. H. W. Neulen, Eurofaschismus und der zweite Weltkrieg. Europas verratene Söhne, Monachium 1980.
150. "L'economia alla base della nuova civilta europea", listopad 1941, w: R. Riccardi, La collaborazione economica europea, Italiane, Rzym 1943, s. 125.
151. V. Gayda, Profili delle nuova Europa. L'economia di domani (Il Giornale d'Italia, Rzym 1941), s. 36.
152. Gangemi, Europa Nuova, Italiane, Rzym 1941), rozdz. 4; M. Gianturco, Lineamenti della nuova Europa, Fratelli Bocca, Mediolan 1941), rozdz. 8.
153. Chciał tego proeuropejski Ruch Oporu, wg Lipgensa, dz. cyt., s. 17.
154. Morgan, "The Italian Fascist New Order in Europe", w: Making the New Europe: European Unity and the Second World War, dz. cyt., s. 30.
155. Zob. "The Dark Years" Roberta Tombsa, Times Literary Supplement, 28 I 1994.
156. Zob. La Propagande sous Vichy 1940-1944. Ouvrage publié sous la direction de Laurent Gerverau et Denis Peschanski, Collection des Publi-cations de la Bibliotheque de Documentation Internationale Contempora-ine, Paryż 1990, s. 98, fot. 3.
157. Dz. cyt., s. 91.
158. Zob. Jean Madire, La Brigade frankreich. La tragique aventure des SS français, Fayard, Paryż 1973, ilustracje.
159. Tamże.
160. Zob. film dokumentalny Claude'a Chabrola, L'oeil de Vichy, który jest kolażem kroniki filmowej i filmów propagandowych Vichy.
161. Dziękuję panu Eugenowi Weberowi, profesorowi współczesnej histo-rii Europy na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles za skorygowa-nie nieścisłości z pierwszego wydania niniejszej książki, polegającej na braku rozróżnienia pomiędzy tymi dwiema grupami.
162. Robert O. Paxton, Vichy France: Old Guard and New Order 1940-1944, Columbia University Press, New York 1972, s. 67.
163. Cytowane przez Jeana Thouvenina, Avec Pétain, Paryż 1940; także przez Paxtona, dz. cyt., s. 77.
164. Jacques de Lesdain, "Notre Rôle européen", Les Conférences du Gro-upe 'Collaboration', Paryż, czerwiec 1941, ss. 28-9.
165. Jean Weiland, "Pourqoui nous croyons en la collaboration", Les Con-férences du Groupe 'Collaboration', Paryż, grudzień 1940, s. 24.
166. Paul Otto Gustav Schmidt, reprezentujący Ministerstwo Spraw Zagra-nicznych Rzeszy, sporządził dokumentację rozmowy von Ribbentropa z Darlanem z 11 V 1941; w: Lipgens, dz. cyt., s. 81n.
167. Tamże.
168. Admirał Darlan do Hitlera 14 V 1941; cytowane przez Paxtona, dz. cyt., s. 118.
169. Dz. cyt., s. 119.
170. Opublikowane przez Bernarda Grasseta, Paryż 1937.
171. Otto Abetz, Histoire d'une politique franco-allemande 1930-1950. Mémoires d'un ambassadeur, Librairie Stock, Paryż 1953, s. 61.
172. Marc Ferro, "Histoire parallele", program telewizyjny, Arte, wyemi-towany 11 V 1996.
173. Rita Thalmann, "Du cercle de Sohlberg au Comité France-Allemagne: Une evolution ambigue de la co-operation franco-allemande", w: Hans Man-fred Bock i in. (red.), Entre Locarno et Vichy: les relations culturelles franco-allemandes dans les années 1930, CNRS Editions, Paryż 1993, s. 68.
174. Abetz, dz. cyt., s. 31.
175. Thalmann, dz. cyt., s. 75.
176. "Le Couple France-Allemagne" (nie podpisane), w: Cahiers franco-allemands / Deutsch-Französische Monatshefte, n. 5, 1938, ss. 361-3.
177. Wszystko zaczerpnięte z numerów z 1940 r.
178. Wszystko zaczerpnięte z numerów z 1938 r.
179. Artykuł wstępny z numeru styczniowego1942 .
180. Artykuł wstępny z numeru marzec/kwiecień 1942.
181. Artykuł wstępny z numeru marzec/kwiecień 1941.
182. Zob. na przykład numer z września 1938.
183. "Das Jahr Europas", w: Cahiers franco-allemands / Deutsch-Französische Monatshefte, listopad/grudzień 1940, ss. 313-16
184. Dokument "Politische Arbeit in Frankreich", 30 VII 1940, cytowany przez Thalmanna, dz. cyt., s. 84.
185. Friedrich Grimm, "Faisons la paix franco-allemande", w: Hans-Georg Gadamer i in. (red.), Regards sur l'histoire, Sorlot, Paryż 1941, ss. 239, 240.
186. "Friedrich Grimm - patriote allemand, européen convaincu", Fritza Tauberta, w: Entre Locarno et Vichy, dz. cyt., s. 107.
187. Bertram M. Gordon, Collaborationism in France during the Second World War, Cornell University Press, Ithaca i Londyn 1980, s. 230n.
188. Robert Herzstein, When Nazi Dreams Come True, Abacus, Londyn 1982, s. 122.
189. Wstęp René Picharda du Page'a do Weilanda, dz. cyt., s. 7.
190. Rheinbaben jest cytowany przez Jeana Montigny'ego we wstępie do "Vers une Europe nouvelle" barona Wernera von Rheinbabena, Les Con-férences du Groupe 'Collaboration', Paryż, kwiecień 1941, s. 7.
191. Dz. cyt., s. 9.
192. Dz. cyt., s. 10.
193. Dz. cyt., s. 11.
194. Tamże.
195. Dz. cyt., s. 22.
196. Dz. cyt., s. 38.
197. Du Page, wstęp do Ross, dz. cyt., s. 6.
198. Ross, dz. cyt., s. 50, podkreślenia i wielkie litery jak w oryginale.
199. De Lesdain, dz. cyt., s. 6.
200. Dz. cyt., s. 21.
201. Dz. cyt., s. 22.
202. Dz. cyt., s. 23.
203. Marcel Braibant, "L'Europe, espace vital de l'agriculture française", Les Conférences du Groupe 'Collaboration', Paryż, wrzesień 1941, s. 7.
204. Dz. cyt., s. 18.
205. Dominique Rossignol, Histoire de la propagande en France de 1940 a 1944: l'Utopie Pétain, Presses Universitaires de France, Paryż 1991, s. 181.
206. Dz. cyt., s. 29.
207. Opisane przez L'Illustration, 12 VII 1941; cytowane przez Rossignola, dz. cyt., s. 182.
208. Gordon, dz. cyt., ss. 231, 239.
209. Herzstein, dz. cyt., s. 122.
210. Kurt Vowinkel, "...ein zweiter Napoleon?", w: Zeitschrift für Geopoli-tik, 1941-42, ss. 371-6.
211. Thalmann, dz. cyt., s. 74.
212. Wywiad w Paris-Midi, 28 II 1936; zob. Zeev Sternhell, Ni Droite, Ni Gau-che. L'Idéologie fasciste en France, wyd. zbiorowe, Bruksela, 1987, s. 18.
213. Paxton, dz. cyt., s. 161.
214. Przemówienia, "Les Jeunes de l'Europe nouvelle et la revolution na-tionale" i "Vers l'Union de la jeunesse française" wygłoszone przez Schwe-izera 9 I 1944 na JEN Regional Congress w Vichy, zostały wydane w: Schweizer, La Jeunesse francaise est une jeunesse européenne, Jeunesse de l'Europe Nouvelle, Paryż 1944, odpowiednio ss. 20 i 32.
215. Gordon, dz. cyt., s. 237.
216. Cytowane przez Jean-Louisa Loubeta del Bayle'a, Les Non-conformistes des années trente, Seuil, Paryż 1969, ss. 317-27.
217. Denis de Rougemont, Penser avec les mains, Gallimard, Paryż 1972, s. 232.
218. De Rougemont, Politique de la personne, Je Sers, Paryż 1934, s. 8.
219. De Rougemont, Journal des deux mondes, Gallimard, Paris 1947, s. 46.
220. Mission ou démission de la Suisse, La Baconniere, Neuchatel 1940, s. 183.
221. De Rougemont, Journal d'une époque. 1926-1946, Gallimard, Paryż 1968, s. 371.
222. Ordre Nouveau, n. 5, listopad 1933, s. 13.
223. Dz. cyt., s. 8.
224. Ferdinand Kinsky i Franz Knipping (red.), Le Fédéralisme personnali-ste aux sources de l'Europe de demain. Hommage a Alexandre Marc, No-mos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1996, s. 2.
225. Alexandre Marc i René Dupuis, Jeune Europe, Plon, Paryż 1933, ss. 125-6.
226. Henri de Man, "Jenseits des Nationalismus", w: Europäische Revue, styczeń 1943, s. 5.
227. List od Jacquesa Maritaina do Emmanuela Mouniera, 2 XI 1932, cy-towany w: John Hellman, Emmanuel Mounier and the New Catholic Left 1930-1950, University of Toronto Press, Toronto 1981, s. 6.
228. Dz. cyt., s. 58.
229. Tamże.
230. Dz. cyt., s. 5.
231. Dz. cyt., s. 63.
232. Emmanuel Mounier, "Was ist der Personalismus?", w: Cahiers fran-co-allemands / Deutsch-Französische Monatshefte, 1936.
233. Hellman, dz. cyt., s. 73.
234. Dz. cyt., s. 72.
235. "Esprit au Congres franco-italien sur la corporation", Esprit, n. 33, czerwiec 1935, ss. 474-80; zob. Sternhell, dz. cyt., s. 308.
236. Hellman, dz. cyt., s. 133.
237. Dz. cyt., s. 115.
238. Esprit, n. 51, grudzień 1936; zob. Hellman, dz. cyt., s. 134.
239. "Révolution communautaire", w: Esprit, n. 28, styczeń 1935; zob. Hellman, dz. cyt., s. 83.
240. Sternhell, dz. cyt., s. 326.
241. Dz. cyt., s. 161.
242. Sohlbergkreis, n. 7, kwiecień 1935; Esprit, n. 41, luty 1936; Jeune Europe, n. 3, 1936; zob. Hellman, dz. cyt., s. 115.
243. Esprit, n. 46, lipiec 1936; Jeune Europe, n. 3, 1936, s. 3.
244. Hellman, dz. cyt., s. 107.
245. Martin Conway, Collaboration in Belgium: Léon Degrelle and the Rexist Movement, Yale University Press, New Haven i Londyn 1993, w wielu miejscach.
246. Raymond de Becker, Le Livre des vivants et des morts (Bruksela 1942), ss. 203, 207, 209; Hellman, dz. cyt., s. 122.
247. Hellman, dz. cyt., ss. 124-5.
248. T. J. Knight, "Belgium Leaves the War, 1940", w: Journal of Modem History, XLI, 1 III 1969.
249. Wydano przez Nouvelle Société d'Editions, Bruksela 1942.
250. Hellman, dz. cyt., ss. 125-6.
251. Robert Aron, Histoire de Vichy 1940-1944, Fayard, Paryż 1954, ss. 196-217.
252. Philippe Pétain, "L'Education nationale", w: Revue des deux mondes, 15 VIII 1940.
253. Hellman, dz. cyt., s. 169.
254. François Perroux, L'Indépendance de l'économie nationale et l'interdépendance des nations, Aubier-Montaigne, Paryż 1969.
255. Tony Judt, Past Imperfect: French Intellectuals 1944-1956, Universi-ty of California Press, 1992, w wielu miejscach; Esprit, czerwiec 1946, ss. 970-85; Laurent Monterini, "Mounier, Maritain et la Revue Esprit", w: L'Ordre français, maj 1975, ss. 30-45.
256. Marc Fumaroli, L'Etat culturel. Essai sur une religion moderne, De Fallois, Paryż 1991, ss. 91-113.
257. Philippe Burrin, La Dérive fasciste. Doriot, Déat, Bergery (1933-1945), Seuil, Paryż 1986, ss. 88-90, 340-1, 466 oraz przypisy 58-62; zob. też Zeev Sternhell, dz. cyt.
258. Odpowiedź, jaką Jean-Marie Domenach dał Johnowi Hellmanowi, znajduje się w Le Personnalisme d'Emmanuel Mounier, hier et demain, Seuil, Paryż 1985, s. 138.
259. Zob. Michel Berges, Vichy contre Mounier. Les non-conformistes face aux années 40, Economica, Paryż 1997.
260. Hellman, dz. cyt., s. 182.
261. John Hellman, The Knight Monks of Vichy France: Uriage 1940-1945, McGill-Queen's University Press, Montreal 1993, s. 38.
262. Hellman, dz. cyt., s. 40.
263. Hellman, dz. cyt., ss. 41-2.
264. Dz. cyt., s. 57.
265. Bernard Comte, Une Utopie combattante. L'école des Cadres d'Uria-ge 1940-1942, Fayard, Paryż 1991, s. 184.
266. Na temat ciągłości występującej między Wspólnotą Węgla i Stali i niemieckim zarządem nad północno-wschodnią Francją, Belgią oraz Lu-xembourgiem podczas wojny, za rządów Alberta Speera i Jean Bichelonne, ministra przemysłu Vichy, zob.: John Keegan, "From Albert Speer to Ja-cques Delors", w: The Question of Europe, red. Peter Gowan i Perry An-derson, Verso, Londyn 1997.
267. Raymond Poidevin, Robert Schuman, homme d'état, Imprimerie Na-tionale, Paryż 1985, ss. 120-4.
268. Wydarzenie to jest szczegółowo opisane w: sir Edward Spears, Two Men Who Saved France, Stein & Day, New York 1966, ss. 134-5.
269. Henry Beyer, Robert Schuman. L'Europe par la réconciliation franco-allmande, Lausanne 1986, ss. 16-23; zob. też: Michel-Pierre Chélini, "Ro-bert Schuman et l'idée européenne (1886-1963)", w: France-Forum, X-XII 1996, s. 21n.
270. Michael Salewski, "Ideas of the National Socialist Government and Party", w: Lipgens, dz. cyt., s. 52, przyp. 92, i s. 53.
271. Tamże.
272. Emmanuel N. Roussakis, Friedrich List, the Zollverein, and the Uni-ting of Europe, College of Europe, Brugia 1968.
273. Frank Ebeling, Geopolitik. Karl Haushofer und seine Raum-wissenschaft 1919-1945, Akademie Verlag, Berlin 1994.
274. Dz. cyt., ss. 18, 24.
275. Dz. cyt., ss. 23-4.

Rozdział III: Utrzymanie Centrum

1. Immanuel Kant, "Zum Ewigen Frieden", cz. druga, par. pierwszy, pkt drugi.
2. Horst Fuhrmann, "Wer hat die deutschen zu Richtern über die Völker be-stellt? Die deutschen als Ärgernis im Mittelalter", w: Matinee im Bayerischen Landtag, wyd. Bayerischer Landtag, Monachium lipiec 1994, s. 12n.
3. Ernst Kantorowicz, The King's Two Bodies: A Study in Medieval Politi-cal Theology, Princeton University Press, Princeton 1957, s. 94.
4. Policraticus, tytuł rozdz. II księgi IV, na przykład wg redakcji i przekła-du Gary J. Nedermana, CUP, Cambridge 1990, s. 30.
5. Kantorowicz, dz. cyt., s. 20.
6. Richard Marienstras, Le Proche et le Lointain; sur Shakespeare, le dra-me élisabéthain et l'idéologie anglaise au XVIe et XVIIe siecles, Minuit, Paryż 1981, rozdz. 5.
7. List, 31 V 1960.
8. Niemiecki prezydent Herzog, w przemówieniu wygłoszonym w Berlinie 8 V 1995.
9. Obydwa cytaty z Frankfurter Allgemeine Zeitung, 16 X 1995.
10. Raport opublikowany przez Ekonomiczną Radę Doradczą w Niemiec-kim Federalnym Ministerstwie Gospodarki w 1995 roku, cytowany przez prof. dra Otmara Issinga, członka dyrekcji niemieckiego Bundesbanku, w czasie przemówienia we Frankfurcie 4 XI 1995, wyd. w: Auszüge aus Pres-seartikeln, Deutsche Bundesbank 7 XI 1995, n. 75, s. 5.
11. Karl Lamers, przemówienie do TRUST w Londynie, 17 XI 1994.
12. "Deutschland, Großbritannien und die Zukunft der Europäischen Union": Przemówienie Wolfganga Schaublego w Brytyjskiej Izbie Han-dlowej w Kolonii, 8 III 1993.
13. "Rückkehr in die Zukunft": przemówienie presydenta Niemiec w Berli-nie 8 V 1995.
14. François Duchene, Jean Monnet: The First Statesman of Interdepen-dence, W. W. Norton & Co., New York 1994, s. 364.
15. Przemówienie na Katolickim Uniwersytecie w Louvain w Belgii, 5 II 1996.
16. Ludwig Dehio, Krefeld, Sherpe 1948.
17. Otto Gierke, Political Theories of the Modern Age, przekład i wstęp: F. W. Maitland, pierwsze wyd. CUP, Cambridge 1900, wznowienie: Beacon Paperbacks, Boston 1958, s. 95.
18. Michael Sheehan, The Balance of Power: History and Theory, Ro-utledge & Kegan Paul, Londyn 1996.
19. Jacques Bainville, Histoire de deux peoples, Fayard, Paryż 1933, s. 22.
20. Bainville, Les Conséquences politiques de la paix, pierwsze wyd. 1919, wznowienie: Editions de 1'Arsenal, Paryż 1995, s. 70.
21. Henry Kissinger, Diplomacy, Simon & Schuster, New York 1994, s. 66.
22. Cytowane w: Jörg Wollenberg, Les Trois Richelieu. Servir Dieu, le Roi et la Raison, przekł. na franc. Edouarda Hussona, wyd. François-Xavier de Guibert, Paryż 1995, s. 145. Tytuł niemiecki: Richelieu. Kircheninteresse und Staatsräson, Bielefeld 1976.
23. De Stael, "De l'Allemagne", 1810.
24. Kissinger, dz. cyt., s. 21.
25. Emmerich de Vattel, cytowane z 1758 r. przez F. H. Hinsleya w: Power and the Pursuit of Peace, CUP, Cambridge 1963, s. 166; zob. też: Kissin-ger, dz. cyt., s. 68.
26. Hansard, 1 III 1848, Col. 122.
27. Politische Testamente der Hohenzollern, Richard Dietrich, Monachium 1981, ss. 61, 68.
28. Dz. cyt., s. 96.
29. Dz. cyt., s. 97.
30. Dz. cyt., s. 199.
31. List do Pourtalesa z 30 VII 1912, cytowany przez Gregora Schöllgena w: Die Macht in der Mitte Europas: Stationen deutscher Außenpolitik von Fried-rich dem Großen bis zur Gegenwart, C. H. Bech, Monachium 1992, s. 21.
32. A. J. P. Taylor, The Course of German History, Hamish Hamilton, Londyn 1945, s. 18.
33. William Shakespeare, Richard II, akt 2, sc. 1, w. 43n.
34. Zob. James Buchan, Frozen Desire: An Enquiry into the Meaning of Money, Picador, Londyn 1997, rozdz. 5.
35. Friedrich List, Schriften / Reden / Briefe, wyd: Friedrich List Gesell-schaft, t. 10 vol., Berlin, Reimar Hobbing 1927-36, t. VI, s. 425.
36. List, Works, dz. cyt., t. VI, s. 210; przekł. ang. z którego wzięty jest cytat: The National System of Political Economy, przekł.: Sampson S. Lloyd, Lomgans, Green & Co., Londyn 1885, s. 175; kursywa w oryginale.
37. Zob. Harold James, A German Identity: 1770 to the Present Day, Pho-enix, Londyn 1994, s. 59.
38. List, Works, dz. cyt., t. VI, s. 417; zob. też The National System of Poli-tical Economy dz. cyt., ss. 423-4.
39. List, Schriften / Reden / Briefe, dz. cyt., t. I, s. 493.
40. List, Das Nationale System der Politischen Ökonomie, A. Sommer, Ba-zylea 1959, s. 176.
41. List, Schriften / Reden / Briefe, dz. cyt., t. VII, s. 553; wyróżnienia autora.
42. Murray Forsyth, Unions of States: The Theory and Practice of Confe-deration, New York 1981, ss. 173-4.
43. Emmanuel N. Roussakis, Friedrich List, the Zollverein and the Uniting of Europe, College of Europe, Brugia 1968.
44. Roman Szporluk, Communism and Nationalism: Karl Marx versus Friedrich List, OUP, Oxford 1988, ss. 145-6.
45. Ralf Dahrendorf, Society and Democracy in Germany, Doubleday, New York 1969, ss. 54-5.
46. A. J. P. Taylor, dz. cyt., s. 63.
47. Henri Richelot, L'Association douaniere allemande, Capelle, Paryż 1845, s. 170.
48. A. de Klinkowstroem, Memoires, documents et écrits divers laissés par le prince de Metternich chancelier de cour et d'état, Plon, Paryż 1880-84, t. V, n. 1135, ss. 517-36.
49. Heinrich Triepel, Unitarismus und Föderalismus im Deutschen Reich, Tybinga 1906.
50. Triepel, Die Hegemonie: ein Buch von führenden Staaten, W. Kohl-hammer Verlag, Stuttgart i Berlin 1938, s. 289.
51. Triepel, Die Hegemonie, dz. cyt., s. 557.
52. Cytowane w: K. E. Jeismann, Das Problem des Präventivkrieges im europäischen Staatensystem mit besonderem Blick auf die Bismarckzeit, Fryburg i Monachium 1957, s. 86.
53. Cytowane w: John C. G. Röhl, The Kaiser and His Court: Wilhelm II and the Government of Germany, CUP, Cambridge 1994, s. 173.
54. Tamże.
55. Cesarz Wilhelm II do Poultneya Bigelowa, 15 VIII 1929; zob. Röhl, dz. cyt., s. 210.
56. Cesarz Wilhelm II do Alwiny hr. von der Goltz, 28 VII 1940 i 7 VIII 1940; zob. Rohl, dz. cyt., s. 211.
57. Cesarz Wilhelm II do Margarethy księżnej von Hessen, 3 XI 1940; zob. Rohl, tamże.
58. Kissinger, dz. cyt., s. 137.
59. Dz. cyt., ss. 169-71.
60. Volker Berghahn, Quest for Economic Empire: European Strategies of German Big Business in the 20th Century, Berghahn Books, Providence, USA, i Oxford, Anglia, 1996, s. 10.
61. Georges-Henri Soutou, L'Or et le Sang: les buts économiques de la premiere guerre mondiale, Fayard, Paryż 1989, s. 25.
62. Dz. cyt., ss. 26-7; cytaty z listu Rathenau z 7 IX 1914.
63. Dz. cyt., s. 27.
64. Dz. cyt., s. 48.
65. Kissinger, dz. cyt., s. 83.
66. Lucas Delattre, Le Monde, 1 I 1996.
67. Bainville, Les Conséquences politiques de la paix, dz. cyt., s. 34.
68. Dz. cyt., s. 41.
69. Walter Lipgens (red.), Documents on the History of European Integra-tion, De Gruyter, Berlin i New York 1985, t. 1, s. 5.
70. Na temat historii SPD i jej stosunku do Europy, zob.: "Posteuropäisch national" Eckharda Fuhra w: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 3 XI 1995, oraz ""Das Deutsche Reich muß als staatliches Ganzes erhalten bleiben" Kurt Schuhmacher und die nationale Frage" dra Heinricha Augusta Winkle-ra w: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 31 X 1995.
71. W. H. Roobol, "The Prospects for the German Domination of Europe in the Era of the World Wars", w: M. L. Smith i Peter M. R. Stirk (red.), Ma-king the New Europe: European Unity and the Second World War, Pinter, Londyn1990, s. 20.
72. Kissinger, dz. cyt., s. 283.
73. Karl Haushofer, Wehrwille als Volksziel. Wehrkunde, Wehrgeographie im Rahmen der Wehrwissenschaften, Stuttgart 1934, s. 20.
74. Frank Ebeling, Geopolitik. Karl Haushofer und seine Raumwis-senschaft 1919-1945, Akademie Verlag, Berlin 1994, s. 89.
75. Halford J. Mackinder, The Scope and Methods and The Geographical Pivot of History, pierwsza publ. 1887, wznowione przez: E. W. Gilbert, Londyn 1951, s. 38n.
76. Erich Obst, "England", w: Die Großmächte vor und nach dem Weltkriege, Karl Haushofer i Rudolf Kjellén, Lipsk i Berlin 1930, ss. 70-109.
77. Hermann Jahrreiß, Deutschland und das Reich, Kolonia 1939, s. 55.
78. Obst, "Berichterstattung aus Europa und Afrika", w: Zeitschrift fur Geopolitik, 1925, s. 440.
79. Karl C. von Lösch, "Der Kampf für das Recht im Osten", w: Zeitschrift für Geopolitik, 1941/1942, ss. 481-96.
80. Hans K. E. L. Keller, "Einheit und Vielfalt im rechtlichen Weltbild", w: Zeitschrift für Geopolitik, 1937, ss. 246-8.
81. Karl-Richard Ganzer, "Das Reich als europäische Ordnungsmacht", w: Reich und Reichsfeinde. Schriften des Reichsinstituts für Geschichte des neuen Deutschland, Band 2, Hamburg 1942, ss. 7-80.
82. Ebeling, dz. cyt., s. 129.
83. Dz. cyt., s. 97.
84. Arnold Weingärtner, "Jenseits des Nationalismus", w: Nation und Sta-at, Werner Hasselblatt, Wiedeń 1942/1943, ss. 258-60.
85. Otto Muck, "Der Großeuropäische Wolhfahrtstraum", w: Zeitschrift für Geopolitik, 1943, ss. 16-21.
86. Hans Kaiser, "Wenn der Sieg kommt. England und die USA gegen Eu-ropa", w: Das neue Europa. Kampfschrift gegen das englisch-amerikanische Welt- und Geschichtsbild, Pressedienst, Walter Körber, Stuttgart 1942, n. 24, s. 8.
87. Wolfgang Höpker, "Die Ablösung Zwischeneuropas", w: Zeitschrift für Geopolitik, 1940/1941, s. 189.
88. Ebeling, dz. cyt., s. 182.
89. Zob. "Was der "eigentliche Fall" Carl Schmitt sein soll": list od prof. dra Ernst-Joachima Mestmäckera, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 29 I 1996, w odpowiedzi na Rüdigera Altmanna "Freischwimmer von rechts", Frankfurter Allgemeine Zeitung, 18 I 1996.
90. Karl Megerle, "Positive Themes for Press and Propaganda", w: Li-pgens, dz. cyt., s. 86.
91. Tamże.
92. Cecile von Renthe-Fink, "Draft Memorandum on the Establishment of a European Confederation", w: Lipgens, dz. cyt., ss. 155-6.
93. Joseph Goebbels, "Die Vision eines neuen Europa", w: Das Reich, 6 XII 1942.
94. Joachim von Ribbentrop, przemówienie z okazji przedłużenia paktu antykominternowskiego, Monatshefte für Auswärtige Politik, 1941, s. 1053n., też w: Lipgens, dz. cyt., s. 90n.
95. Friedrich Grimm, "Allemagne et France: hier, aujourd'hui et demain", Les Conférences du Groupe 'Collaboration', Paryż, styczeń 1941, s. 9.
96. Das Neue Europa, n. 1, 15 X 1941, s. 4.
97. Dz. cyt., n. 2, 1 XI 1941, s. 6.
98. Dz. cyt., n. 5, 1 III 1942, s. 3.
99. Dz. cyt., n. 3, 1 II 1942, s. 5.
100. Dr Wolff Heinrichsdorff, dz. cyt., n. 9, 1 V 1942, s. 2:
101. Dr Reinhald Hoops, dz. cyt., n. 9, 1 V 1942, s. 6.
102. Liviu Rebreanu (Rumun), dz. cyt., n. 8, 15 IV 1942, s. 5.
103. Dr Hans Hohenstein, dz. cyt., n. 13, 1 VII 1942, s. l.
104. Walter Freund, dz. cyt., n. 13, 1 VII 1942, s. 5.
105. Dr K. W. Rath, dz. cyt., n. 14, 15 VII 1942, s. 1.
106. Dr Hans Baatz, dz. cyt., n. 15, 1 VIII 1942, s. 3.
107. Dr Hans Kaiser, dz. cyt., n. 15, 1 VIII 1942, s. 5.
108. Kaiser, dz. cyt., n. 2, 1 XI 1941, ss. 6-8.
109. Dr Ruth Gänsecke, dz. cyt., n. 16, 15 VIII 1942.
110. Dr Walter Flemmig, dz. cyt., n. 19, 1 X 1942, s. 4.
111. Sekretarz stanu dr Paul Bang, dz. cyt., n. 22, 15 XI 1942, s. 5.
112. Dz. cyt., n. 23, 01. 12. 1942, s. 8.
113. Freund, dz. cyt., n. 4, 1 XII 1941, s. 6.
114. Dz. cyt., n. 1, 15 X 1941.
115. Dz. cyt., n. 2, 1 XI 1942, s. 4.
116. Dz. cyt., n. 4, 1 XII 1941, s. 7.
117. Dz. cyt., n. 3, 15 XI 1941, s. 4n.
118. Friedrich Stieve, Deutschlands europäische Sendung im Laufe der Jah-rhunderte, Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, Münster 1942, s. 23.
119. Stieve, Deutsche Tat für Europa: Van Armin bis Hitler, Rütten & Lo-ening Verlag, Poczdam 1944, s. 334.
120. Tamże.
121. Dz. cyt., s. 315.
122. Dz. cyt., ss. 335-6.
123. Dz. cyt., s. 337.
124. Werner Frauendienst, "The Internal Reorganisation of the Reich as a Contribution to European Order", w: Jahrbuch der Weltpolitik, 1942, ss. 112-39; też w: Lipgens, dz. cyt., s. 114.
125. Dr Hans Pflug, "Deutschland - das Herz Europas", w: Europa, He-lingsche Verlagsanstalt, Lipsk 1943, s. 134n.
126. Walther Darré, Blut und Boden, Monachium 1940, s. 519.
127. Adolf Rein, Europa und das Reich, Essener Verlagsanstalt, Essen 1943, s. 8.
128. Ebeling, dz. cyt., s. 233.
129. Daitz, "Das Reich als europäischer Ordnungsgedanke", w: Nationale Wirtschaftsordnung und Großraumwirtschaft, 1941, n. 5/6.
130. Paul Schmidt, "Die Achse als Grundlage des neuen Europa", w: W. Haas, Europa will leben: die nationalen Erneuerungsbewegungen in Won und Bild, Berlin 1936, s. 13n.
131. Cecile von Renthe-Fink, "Note on the Establishment of a European Confederation", w: Lipgens, dz. cyt., s. 138.
132. R. Höhn, Reich, Großraum, Großmacht, Wittich, Darmstadt 1942, s. 104.
133. Victor Farias, Heidegger et le Nazisme, Editions Verdier, Paryż 1987; zob. też Elżbieta Ettinger, Hannah Arendt: Martin Heidegger, Yale University Press, New Haven i Londyn 1995, s. 10. Jestem wdzięczny dr Johnowi London za zwrócenie mojej uwagi na błędy na ten temat w pierw-szym wydaniu Zatrutego źródła.
134. Martin Heidegger, Einführung in die Metaphysik, pierwsze wyd. 1953, wznowione: Max Niemeyer Verlag, Tybinga 1987, s. 28.
135. Friedrich Grimm, Le testament politique de Richelieu, wstęp Fernand de Brinon, Flammarion, Paryż 1941, s. 200.
136. Sir Halford Mackinder, The Scope and Methods and the Geographical Pivot of History, 1887.
137. Akten zur deutschen auswärtigen Politik 1918-1945, Aus dem Archiv des deutschen Auswärtigen Amtes, Serie D (1937-1045), Bd. 7, Baden-Baden s. 171.
138. Akten, dz. cyt.,.
139. Człowiekiem, który tak twierdzi, jest Gunnar Heinsohn, autor Warum Auschwitz, Rowohlt 1995, chociaż w tej książce tego nie mówi.
140. Michel Kornman, Quand l'Allemagne pensait le monde, Grandeur et decadente d'une géopolitique, Fayard, Paryż 1990, s. 9 n.
141. Gregor Schöllgen, Die Macht in der Mitte Europas: Stationen deut-scher Außenpolitik von Friedrich dem Großen bis zur Gegenwart, Mona-chium 1992.
142. Michel Korinman, Quand l'Allemagne pensait le monde, Gradeur et décadence d'une géopolitique, Fayard, Pariyż 1990, s. 36.
143. Kritik der reinen Vernunft, Vorrede zur zweiten Auflage, akapit 8.
144. Tamże, akapit 11, (zaczynający się: "Ich sollte meinen...").
145. Hans-Rüdiger Minow i Walter von Goldendach piszą o tym w swojej książce Vom Krieg zu Krieg: die deutsche Außen politik und die ethnische Parzellierung Europas, wyd. prywatne, 1999.
146. Istnieje wiele książek na temat "Europäische Raumordnung" i podob-nych tematów, ale szczególnie na uwagę zasługuje pozycja napisana przez członka Rady Bundesbanku Reimuta Jochimsena, pod tytułem Finanz- und wirtschaftspolitische Rahmenbedingungen der europäischen Integration und ihrer räumlichen Entwicklung, Akademie für Raumforschung und Landesplanung, 24 X 1991.
147. Raumforschung und Raumordnung, 1938, z. 2, s. 53
148. Raumforschung und Raumordnung, 1960, z. 2-3, s. 115
149. Opublikował on Grundzüge der deutschen Volks und Wehrwirtschaft, zrecenzowane w Raumforschung und Raumordnung, 1941, s. 238
150. Raumforschung und Raumordnung, 1960, z. 2-3.
151. Raumforschung und Raumordnung, 1960, z. 1, s. 57
152. Raumforschung und Raumordnung, 1941, z. 3-4.
153. Powołanie w Raumforschung und Raumordnung, 1960, z. 2-3, s. 81
154. Raumforschung und Raumordnung, 1941, z. 3-4, s. 100
155. Raumforschung und Raumordnung, 1960, z. 2-3, s. 173
156. Euro und Erweiterung - die Zukunft er EU, Weltmachtpolitische Am-bition auf wirtschaftlichem Fundament ("Euro i rozszerzenie - przyszłość EU, oparte na gospodarce ambicje polityczne na skalę światową"), w: Neue Zürcher Zeitung, 10 VII 1998.
157. Zob. Werner Weidenfeld, Der deutsche Weg, Siedler Verlag, Berlin 1990.
158. Zachodnioniemiecka polityka zagraniczna ukierunkowana na blok wschodni, szczególnie Niemcy wschodnie i wschodni Berlin.
159. Timothy Garton Ash, In Europe's Name: Germany and the Divided Continent, Jonathan Cape, Londyn 1993, s. 41.
160. Dz. cyt., s. 79.
161. Dz. cyt., s. 24.
162. Dz. cyt., s. 97.
163. Horst Köhler, wywiad w Le Monde, 6 II 1996.
164. Wykład na Katolickim Uniwersytecie w Louvain w Belgii, 2 II 1996.
165. "Das verhängnisvolle Irrtum eines Entweder-Oder: eine Vision für Europa", w: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 17 VII 1989.
166. Bainville, Bismarck, pierwsza publ. 1932, wznowienie: Editions Go-defroy de Bouillon, Paryż 1995, s. 12.
167. Le Monde, 6 II 1996.
168. Wywiad w Süddeutsche Zeitung, 28 XII 1995.
169. Zob. na przykład Agence France Presse, 1 X 1992.
170. Wywiad w Die Woche, 3 V 1996.
171. Wykład w Instytucie Badań nad Rynkiem Kapitałowym Uniwersytetu Johana Wolfganga Goethego, Frankfurt, 25 IV 1996; w: Auszüge aus Presse-artikeln, Deutsche Bundesbank, n. 27, 30 IV 1996, s. 1.
172. Bernard Connolly, The Rotten Heart of Europe: The Dirty War for Europe's Money, Faber & Faber, Londyn 1996, ss. 253-5.
173. List do IX European Finance Convention w Madrycie, 29 XI 1995, w: Auszüge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 82, 8 XII 1995, s. 11.
174. "Überlegungen zur europäischen Politik" - CDU/CSU-Fraktion des Deutschen Bundestags, 1 IX 1994, s. 3, Bonn, nie publikowane.
175. Dz. cyt., s. 6.
176. Dz. cyt., s. 8.
177. Le Monde, 14 III 1996.
178. Karl Lamers, "Where Does Europe Go from Here?", w: European, 18-24 XI 1995.
179. Przemówienie do IFRI, Paryż 7 XI 1994.
180. Schäuble, przemówienie w British Chamber of Commerce, Kolonia 8 V 1995.
181. Cytowane przez głównego ekonomistę Bundesbanku, prof. dra Otmara Issinga, w przemówieniu we Frankfurcie 4 XI 1995, w: Auszüge aus Pres-seartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 75, 7 XI 1995, s. 5.
182. Triepel, Die Hegemonie, dz. cyt., s. 557.
183. Issing, przemówienie na jesiennym plenum w Academia Scientarium et Artium Europea we Frankfurcie, 4 XI 1995; w: Auszuge aus Pressearti-keln, Deutsche Bundesbank, n. 75, 7 XI 1995, s. 5.
184. Triepel, Die Hegemonie, dz. cyt., ss. 135-6.
185. Goethe, Faust, Erster Teil, "Am Brunnen".
186. Prof. dr Martin Seidel, Deutsche Verfassung und Europa, 30. Bitburger Gespräche, 13 I 1995, Westfälische Wilhelms-Universität, Münster, w: Ausz-üge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, 1 III 1995, s. 8.
187. Lamers, "Where Does Europe Go from Here?", dz. cyt.,
188. James, dz. cyt., rozdz. 4.
189. Murray Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, Edward Elgar, Londyn 1995, s. 36.
190. "Ein gemeinsamer Währungsraum" wspomniany przez Edgara Me-istera w przemówieniu do Friedrich Ebert Stiftung, Trier, 24 X 1995, w: Auszüge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 73, 27 X 1995, s. 6; zob. też przemówienie Reimuta Jochimsena, Monachium 10 X 1995, w: dz. cyt., s. 9. Dla "europäischer Wirtschaftsraum" zob.: Issing, przemówienie we Frankfurcie 4 XI 1995, w: dz. cyt., n. 75, 7 XI 1995, s. 5; i dla "Deut-schland ist... in die Mitte des gesamteuropäischen Wirtschaftsraumes gerü-ckt" zob. przemówienie Helmuta Hessego, Osnabrück 31 X 1995, w: dz. cyt., s. 8. W swym przemówieniu na Katolickim Uniwersytecie w Louvain w Belgii kanclerz Kohl również mówił o światowym "Wirtschaftsräume".
191. Fritz Stern, "A New Beginning in Germany" w: Washington Post 29 VII 1990.
192. Louis Dumont, The German Ideology: From France to Germany and Back, University of Chicago Press, Chicago 1994, s. 52.
193. Thomas Mann, Reflections of a Nonpolitical Man, przekł. ang.: W. D. Morris, New York 1983, s. 246.
194. Jean-Pierre Chevenement, France-Allemagne. Parlons franc, Plon, Paryż 1996, s. 152.

Rozdział IV: Ideologia europejska

1. Helmut Hesse, przemówienie w Stadtsparkasse Osnabrück, 31 X 1995, w: Auszüge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 75, 7 XI 1995, s. 7.
2. Na przykład Kenichi Ohmae, "New World Order: the Rise of the Re-gion-State", w: Wall Street Journal Europe, 17 VIII 1994.
3. Zob. na przykład Karl Lamers w dyskusji z Jean-Pierre'em Chevenemen-tem, w piśmie Géopolitique, wiosna 1996, s. 73; lub Lamers, "Beyond the Nation-State - a German Vision of Europe" w The Times, 27 IV 1996.
4. Die Welt, 15 VI 1996.
5. Geoplitique, Paryż, wiosna 1996.
6. Cytowane przez Nialla Fergusona w "The Kaiser's European Union", w: Virtual History: Alternatives and Counterfactuals, red. Niall Ferguson, Picador, Londyn 1997, s. 229. Źródłem Fergusona jest D. E. Kaiser, "Ger-many and the Origins of the First World War" w Journal of Modern Histo-ry, LV (1983), ss. 442-74.
7. Jean-Luc Mathieu, L'Union européenne, Presses Universitaires de Fran-ce, Collection "Que sais-je?", Paryż 1994.
8. Np. Rdz 22,18.
9. Np. Mt 22,21; Rz 13,6-7.
10. Św. Augustyn, City of God (Państwo Boże), przekł. Henry Bettenson, Penguin, Harmondsworth 1984, w wielu miejscach.
11. Ernst Kantorowicz, The King's Two Bodies: A Study in Medieval Poli-tical Theology, Princeton University Press, Princeton 1957.
12. W związku z poniższym tekstem jestem wdzięczny Noelowi Malcol-mowi za Sense on Sovereignty (Centre for Policy Studies, Londyn 1991), prawdopodobnie najbardziej klarowną współczesną wypowiedź na ten te-mat. Z pewnością rzadko można znaleść krótką publikację, do której można z korzyścią sięgać wielokrotnie, tak jak to mnie się zdarzało przy różnych okazjach od chwili, gdy została opublikowana.
13. H. W. R. Wade, "The Basis of Legal Sovereignty", w: Cambridge Law Journal 1955, s. 189. Zob. też Malcolm, dz. cyt., s. 18.
14. Malcolm, dz. cyt., s. 20.
15. Tamże.
16. H. L. A. Hart, The Concept of Law, Clarendon Press, Oxford, drugie wyd. 1994, s. 67.
17. Alain Cotta, Le Corporatisme, Presses Universitaires de France, Collec-tion "Que sais-je?", Paryż 1984, s. 67.
18. Peter Riddell, The Times, 11 VI 1996,
19. Patrice van Ackere, L'Union de l'Europe occidentale, Presses Universi-taires de France, Collection "Que sais-je ?", Paryż 1995, s. 59.
20. Zob. Andrew Marr, "The Real Enemy is the Money Market", w: Spectator, 9 IX 1995.
21. Sir Leon Brittan, "The Discarded Image", w: Spectator, 15 XII 1990.
22. Sir Geoffrey Howe, "Sovereignty and Interdependence: Britain's Place in the World", w: International Affairs, t. 66, 1990, ss. 675-95.
23. David Held, "The Decline of the Nation-State", w: Stuart Hill i Martin Jacques (red.), New Times: The Changing Face of Politics in the 1990s, La-wrence & Wishart, we współpracy z Marxism Today, Londyn 1989, s. 193.
24. Zob. Lamers, w: Geopolitique, dz. cyt., s. 68.
25. Thomas Hobbes, Leviathan, pierwsza publ. 1651, red. i skróty Johna Plamenatza, w: Fount Paperbacks, Londyn 1983, s. 234.
26. Zob. też C. B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Indivi-dualism: Hobbes to Locke, OUP, Oxford 1962, II, 5, iii ('Congruence of Sovereignty and Market Society'), s. 95n.
27. Zob. na przykład "La grande révolte francaise contre l'Europe libérale", w: Le Monde diplomatique, styczeń 1996.
28. Na przykład Held, dz. cyt., s. 191.
29. Arystoteles, Politics (Polityka), tłum. ang. Benjamin Jowett, wstęp, komnetarze i indeks H. W. Davis, Clarendon Press, Oxford, 1926, wyd. I 1905, Księga I, 1253a.
30. Hans Kelsen, Reine Rechtslehre: Einleitung in die rechtswissenschaftli-che Problematik, F. Deuticke, Lipsk 1934, s. 32.
31. Dz. cyt., s. 70.
32. Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, I wyd. 1790, red. Conor Cruise O'Brien, w: Penguin, Harmondsworth 1986, ss. 171-2.
33. Friedrich von Hayek, The Constitution of Liberty, Routledge & Kegan Paul, Londyn 1960, s. 237.
34. Tacyt, Roczniki, III, 27.
35. Hart, dz. cyt., ss. 27-8.
36. Dz. cyt., s. 28.
37. Kelsen, dz. cyt., s. 111.
38. Hayek, Law, Legislation and Liberty, Routledge &. Kegan Paul, Lon-dyn 1982, t. I, s. 82.
39. Michael Oakeshott, On Human Conduct, OUP, Oxford 1975, s. 87.
40. Dz. cyt., s. 112.
41. Horst Köhler, dz. cyt., 12 XII 1995; w: Auszüge aus Pressartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 84, 14 XII 1995, s. 6.
42. Oakeshott, dz. cyt., ss. 132-41.
43. "Reflexionen zur Anthropologie" n. 897, Gesammelte Schriften, wyda-nie Akademii Pruskiej, 15: 392; cytowane w "Lectures on Kant's Political Philosophy" przez Hannah Arendt, red. Ronald Beiner, University of Chi-cago Press, Chicago 1982, s. 40.
44. Hannah Arendt, The Human Condition, University of Chicago Press, Chicago 1958, ss. 26-7.
45. Oakeshott, dz. cyt., s. 143.
46. F. C. Copleston, Aquinas, Penguin, Harmondsworth 1955, s. 211; wy-różnienia autora.
47. Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o prawie, Qu. 90, IV.
48. Arendt, The Human Condition, dz. cyt., ss. 63-4.
49. Tamże.
50. Zob. Roger Scruton, "In Defence of the Nation" w: The Philosopher on Dover Beach, Carcanet, Londyn 1990, s. 321n.
51. Tamże.
52. Cytowane w: Ines Murat, Colbert, Fayard, Paryż 1980, ss. 199-207.
53. Benjamin Constant, De l'Esprit de canquete et de l'usurpation, I wyd. 1814, w: Flammarion, Paryż 1986.
54. Na przykład Die Welt 5 VI 1996.
55. Anti-Dühring (Herrn Eugen Dührings Unwälzung der Wissenschaft), III wyd. 1894, s. 302.
56. Carl Schmitt, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der So-uveränität, I wyd. 1922, w: Duncker & Humblot, Berlin 1991, s. 11.
57. Lamers, przemówienie w TRUST w Londynie, 17 XI 1994.
58. Rothbard, dz. cyt., s. 303.
59. The Federalist, or the New Constitution: publikacje Alexandra Hamil-tona, Jamesa Madisona oraz Johna Jaya, w: The Heritage Press, New York 1945, s. 56.
60. Oakeshott, dz. cyt., s. 131.
61. Oeuvres de Saint-Simon 1868-1875, t. I, s. 197; cyt. przez Elie Halévy w L'Ere des tyrannies. Études sur le socialisme et la guerre, Gallimard, Paryż 1938, s. 32.
62. Le Censeur européen: t. I, s. 93, "Du systeme de l'équilibre européen"; t. II, s. 67, "Considérations sur l'état présent de l'Europe, sur les dangers de cet état, et sur les moyens d'en sortir"; zob. Halévy, dz. cyt., s. 35.
63. Oeuvres de Saint-Simon, t. XVIII, s. 165.
64. L'Industrie, szkic, kwiecień 1817; Oeuvres de Saint-Simon, t. II, ss. 12-13; zob. Halévy, dz. cyt., s. 38.
65. L'Industrie, t. I, cz. II, Augustyn Thierry; Oeuvres de Saint-Simon, t. II, ss. 68-9.
66. "Des Bourbons et des Stuarts", 1825, w: Oeuvres Choisies de C.-H. de Saint-Simon, Bruksela 1859, t. 2, s. 447; cyt. przez Hayeka w: The Coun-ter-Revolution of Science: Studies on the Abuse of Reason, Liberty Press, Indianapolis 1979, s. 249.
67. "Systéme industriel" w: Oeuvres Choisies, t. 21 i 22; cyt. przez Hayeka w: The Counter-Revolution of Science, dz. cyt., s. 249.
68. Cyt. przez Hayeka, dz. cyt., s. 254.
69. Dz. cyt., s. 245.
70. "Cathéchisme des industriels", w: Oeuvres Choisies, t. 8, s. 87. Zob. Halévy, dz. cyt., ss. 46-7. Hayek pisze, że ta koncepcja pochodziła od Au-gusta Comte'a, i że została później przejęta przez saint-simonistów, w któ-rych publikacjach przejawia się ponownie w formie, "Il s'agit pour lui non seulement d'administrer les choses, mais de gouverner les hommes, oeuvre difficile, oeuvre saint" (Globe, 4 IV 1831). Engels wyraża to w ten sposób: "An die Stelle der Regierung ueber Personen tritt die Verwaltung von Sa-chen. Der Staat wird nicht "abgsechafft", er stribt ab". Zob. Hayek, dz. cyt., s. 251 przyp. 58.
71. "L'Industrie" w: Oeuvres Choisies, t. 3, ss. 124-5; zob. Halévy, dz. cyt., s. 48.
72. "Systeme industriel" w: Oeuvres Choisies, t. 5, s. 47; zob. Halévy, dz. cyt., s. 46.
73. Doctrine de Saint-Simon. Exposition, Premiere Année, 1829 (Paryż 1830); Deuxieme Année, 1829-30 (Paryż 1932), red. C. Bouglé i E. Ha-lévy, 'Collection des economistes et réformateurs français', M. Riviere, Paryż 1924, ss. 272-3; zob. Hayek, dz. cyt., ss. 279-80.

Rozdział V: Zagadnienia pieniądza

1. Arystoteles, Nicomachean Ethics, tłum. ang. David Ross, OUP, Oxford 1986, Księga V, Cz. 5, s. 120.
2. Ludwig von Mises, The Theory of Money and Credit, Liberty Press, In-dianapolis 1980, s. 454.
3. Milton Friedman, Money Mischief: Episodes in Monetary History, Har-court Brace & Co., San Diego, New York i Londyn 1994, ss. 3-5, cytaty z III księgi The Island of Stone Money Williama Henry'ego Furnessa, J. B. Lippincott & Co., Filadelfia i Londyn 1910.
4. Doskonałe wyjaśnienie historii monetaryzmu, szczególnie prymatu złota i srebra, znaleźć można w The Evolution of Modem Money Williama War-randa Carlile'a, Burt Franklin, New York 1901, wznowione 1967. Zob. też pełną informacji i bardzo wciągającą The History of Money Jacka Weather-forda, Crown, New York 1997.
5. Adam Smith, An Inquiry into the Causes and Nature of the Wealth of Nations, OUP, Oxford 1976, wznowione w: Liberty Press, Indianapolis 1981, rozdz. IV, "On the Origin and Use of Money".
6. Wolfgang Stützel, Über unsere Währungsverfassung, Walter Eucken Institut Vorträge und Aufsätze, n. 56, J. C. B. Mohr [Paul Siebeck], Tybin-ga 1975, s. 10.
7. Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, I wyd. 1790, Conor Cruise O'Brien, w: Penguin, Harmondsworth 1986, s. 261.
8. Murray Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, Edward Elgar, Londyn 1995, s. 67n.
9. Dante, Niebo, Pieśń XIX, w. 117.
10. René Guénon, Le Regne de la quantité et les signes du temps, Galli-mard, Paryż 1945, wznowione w 1972, s. 110; Achille Dauphin-Meunier, La Banque a travers le ages, Banque, Paryż 1937, rozdz. 3.
11. Rothbard, Classical Economics, Edward Elgar, Londyn 1995, s. 333.
12. John Locke, Further Considerations Concerning Raising the Value of Money (1695); cytowane w: Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, dz. cyt., s. 322.
13. The Mystery of Money, Economic Research Department, Chamber of Commerce of the United States, Waszyngton 1953, s. l.
14. Vera Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, I wyd. P. S. King & Son, Londyn 1936, wznowione w: Liberty Press, Indianapolis 1990, s. 11.
15. Hans-Hermann Hoppe, "How is Fiat Money Possible ? Or, The Devolution of Money and Credit", w: The Review of Austrian Economics, t. 7, n. 2, 1994, ss. 49-74.
16. Bank of England Act 1694 (5 & 6 Will & Mar c 20), w: Halsbury's Statutes, Butterworth's, IV wyd., Londyn 1987, t. 4, s. 435.
17. Vera Smith, dz. cyt., s. 19.
18. Dz. cyt., ss. 22-3.
19. Zob. Philippe Nataf, "An inquiry into the free banking movement in nineteenth-century France, with particular emphasis on Charles Coquelin's writings", w: William Lyons University, San Diego 1987; zob. też Lawren-ce White, Free Banking in Britain: Theory, Experience and Debate, 1800-1845, Institute of Economic Affairs, II wyd. Londyn 1995.
20. Zob. "Les crises commerciales" Charlesa Coquelina, w jego Dictionna-ire de l'economie potitique, w: Hachette, Paryż 1854.
21. Hobbes, Leviathan, dz. cyt., rozdz. XXIV, "Of the Nutrition and Pro-creation of a Commonwealth", s. 235.
22. Nigel Lawson, The View from No. 11: Memoirs of a Tory Radical, Ban-tam, Londyn 1992, wznowione w: Corgi, Londyn 1993, s. 67.
23. Giulio Gallarotti, The Anatomy of an International Monetary Regime: The Classical Gold Standard 1880-1914, OUP, Oxford 1995, s. 13.
24. Dz. cyt.,, s. 7-8.
25. Gallarotti, dz. cyt., cytuje Roberta Triffina "The Evolution of the Inter-national Monetary System: Historical Reappraisal and Future Perspectives" w: Princeton Studies in International Finance, Princeton University Press, Princeton 1964, n. 12.
26. Gallarotti, dz. cyt., ss. 31-4.
27. Dz. cyt., s. 54.
28. Dz. cyt., ss. 18-19.
29. Zob. Bernard Cherlonneix, "Les Degrés de la convertibilité monétaire", nie publikowane, s. 4.
30. Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, dz. cyt., t. I, s. 99.
31. "Loi portant augmentation de la faculté d'émission des banques de France et de l'Algérie, établissant a titre provisoire le cours forcé de leur bilets et approuvant des contentions passées avec ces établissements", 5 VIII 1914.
32. Konferencja prasowa, 4 II 1965, w: Discours et messages, Plon, Paryż 1970, t. 4.
33. Jacques Rueff, Le Péché monétaire de l'Occident, Plon, Paryż 1971, ss. 16-18; też L'Age de l'inflation, Payot, Paryż 1963, ss. 11-12; oraz La Ré-forme du systeme monétaire international, Editions France-Empire, Paryż 1967, s. 16.
34. Rueff, Le Péché monétaire de l'Occident, dz. cyt., s. 24.
35. Cytowane przez Artnanda van Dormaela w La Guerre des monnaies, Editions Racine, Bruksela 1995, s. 110.
36. Związek poiędzy tymi dwoma wydarzeniami dobrze wyjaśnia Robert L. Bartley w The Seven Fat Years and How to Do it Again, The Free Press, New York 1992, rozdz. 2.
37. Cytowane przez Rueffa w La Réforme du systeme monétaire interna-tional, dz. cyt., s. 10.
38. Pascal Salin, L'Union monétaire européenne, au profit de qui?, Eco-nomica, Paryż 1980, s. 35.
39. Thomas L. Friedman, "It's a Mad, Mad, Mad World Money Market", w: New York Times, 8 V 1994.
40. Burke, dz. cyt., ss. 310-11.
41. Burke, Discours sur la monnaie de papier, brak wydawcy, Paryż 1790.
42. Taka była reakcja wybitnego dramaturga i członka parlamentu, Richar-da Sheridana (1751-1816) na decyzję rządu w 1797 r., aby "skłonić" Bank of England do zawieszenia wypłat w monetach. Cytowane przez Rothbarda w Classical Economics, dz. cyt., s. 161.
43. Burke, Reflections on the Revolution in France, dz. cyt., s. 307.
44. Zob. The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, Macmillan, Londyn 1992, t. I, s. 164.
45. Marcello de Ceco, "The Gold Standard", w: The New Palgrave Dictio-nary of Money and Finance, dz. cyt.
46. David E. Lindsey i Henry C. Wallich, "Monetary Policy", w: The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, dz. cyt.
47. Ludwig von Mises, The Theory of Money and Credit, Liberty Press, Indianapolis 1980, ss. 456-7.
48. W prywatnej rozmowie, luty 1996.
49. Przemówienie w Zgromadzeniu Ogólnym Szwajcarskiego Związku Przemysłowców w Niemczech, Zurych, 12 IV 1996, w: Auszüge aus Pres-seartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 25, 15 IV 1996.
50. Cytowane przez Schumpetera w: Capitalisme, socialisme et democra-tie, Payot, Paryż 1951, s. 351.
51. "A Superstate Set Up by Stealth" w: The Times, 21 VIII 1995.
52. Cytowane przez Rueffa w Le Péché monétaire de l'Occident, dz. cyt., s. 47.
53. Bernard Connolly, The Rotten Heart of Europe: The Dirty War for Eu-rope's Money, Faber & Faber, Londyn 1995.
54. Przemówienie w Radzie Europy, 28 IX 1995, w: Frankfurter Allgeme-ine Zeitung, 29 IX 1995.
55. Wywiad w czasopiśmie Elsevier, Holandia, 30 VIII 1997.
56. Wykład w Niemieckiej Akademii Nauk, 13 VI 1996, w: Auszüge aus Presseartikeln, Deutsche Bundesbank, n. 38, 17 VI 1996.
57. Theresia Theurl, "Sprengsatz war immer das Budget: Die Vorläufer der Europäischen Währungsunion scheiterten an der Etatfinanzierung souvära-ner Staaten. Die Geldbünde des 19. Jahrhunderts", w: Frankfurter Allgeme-ine Zeitung, 12 VIII 1995.
58. Hansard, 3/LXXIV/722-49.
59. Zob. Charles le Lien, "Overcoming the Sisyphian Project of European Monetary Union", w: European Journal, V 1996, s. 19.
60. Richard Cobden, cytowany bez odniesień przez Rothbarda w Classical Economics, dz. cyt., s. 246.

Rozdział VI. Nowy światowy ład

1. "The birth of the global nation", Time 20 VII 1992. Tablot włączony zo-stał do administracji Clintona wkrótce po napisaniu tego artykułu. Będąc rówieśnikiem Billa Clintona w Oxfordzie i rusofilem podczas zimnej wojny Talbott został jednym z najważniejszych guru Clintona w dziedzinie so-wieckiej i wschodnioeuropejskiej polityki.
2. Według źródeł rządu jugosłowiańskiego. Zob. "The Autonomus Provin-ce of Kosowo and Metohija, Facts", Federalny Sekretariat Informacji, No-wy Belgrad 1998, s. 47
3. Tamże.
4. Wiadomości BBC World Service, 18 V 1999, o północy; Paul Watson w Los Angeles Times, 17 V 1999.
5. Auskunft des Auswärtigen Amtes vom 12 I 1999 an das Verwaltungsge-richt Trier (Az: 514-516.80/32 426)
6. Urteil des Bayerischen Verwaltungsgerichtshofs vom: 29 X 1998 (Az: 22 BA 94.34252)
7. Urteil des Oberverwaltungsgerichts Münster vom 24 II 1999 (Az: 14 A 3840/94.A): Urteil des Oberverwaltungsgerichts Münster vom 11 III 1999 (Az: 13A 3894/94.A)
8. Istota akcji jugosłowiańskiej jako operacji antypowstańczej, jak również jako podstawa WAK, są dobrze opisane przez Zorana Kusovaca w: "The KLA: bra-ced to defend and control", Jane's Intelligence Review, kwiecień 1999.
9. Interim Agreement for Peace and Self-Government of Kosovo, aneks B .
10. The Nation, 14 VI 1999.
11. Fair, 20 VI 1999.
12. Le Monde, 15 I 1996.
13. Cyt. przez Toma Haydena, Salon, 27 V 1999.
14. "Doctrine of the International Community", przemówienie wygłoszone przez Tony'ego Blaira w Hotelu Hilton, Chicago, Ilinois, 22 IV 1999.
15. Wywiad z Jimem Hoaglandem w The Washington Post, 18 IV 1999.
16. Artykuł wstępny w: Florida Times-Union, 8 I 2000.
17. Ta antyfaszystowska racja bytu karty ONZ i powojenne prawo między-narodowe są dobrze opisane przez prof. dra Martina Bennholda w: Thesen zum Völkerrecht, prezentowane w Bonn 27 V 1999.
18. Schmitt, Völkerrechtliche Großraumordnung, 1941, Duncker & Humblot, Berlin 1991, s. 31.
19. "Roots of Allied Farce", John B. Roberts II, The American Spectator, czerwiec 1999.
20. Tamże.
21. Daily Telegraph, 16 VIII 1999
22. Morton H. Halperin & David J. Scheffer i Patricia L. Small, Self-Determination In the New World Order, Carnegie Endowment, Waszyng-ton 1992.
23. John Borawski, "The Budapest Summit Meeting", w: Helsinki Monitor, t. 6, n. 1, s. 11.
24. In from the Cold: Germany, Rusia and the Future of Europe, red. Vla-dimir Baranovsky & Hans-Joachim Spenger, z przedmową Edwarda Sze-wardnadze, Westview press, Boulder Colorado, 1992, s. 40, s. ix.
25. Politique Internationale, n. 68, Lato 1995, s. 97.
26. Strona 94.
27. Thomas Buergenthal, The KBWE Rights System, w: George Washing-ton Journal of International Law and Economics, t. 25, n. 2, 1991, s. 380.
28. Juvenal, "Who will guard the guards themselves?" ("Kto będzie strzegł samych strażników?").
29. Uwagi te poczynił w Helsinkach 1 VIII 1995.
30. Przesłanie skierowane do wiosennej sesji Zgromadzenia Północnoatlan-tyckiego, Budapeszt, maj 1995.
31. Cytowane w: Mark Almond, Europe's Backyard War, Heinemann, Londyn 1994, s. 32.
32. Cytowane, s. 116.
33. "What can the OSCE do to manage crises in Europe?": przemówienie sekretarza generalnego OBWE (OSCE), dra Wilhelma Höyncka, Pielavesi 3 IX 1995.
34 Wiadomości BBC, sobota, 1 I 2000, godz. 17.17 czasu Greenwich.
35. Le Monde, 30 I 1996.
36. Bill Clinton, konferencja prasowa po pięćdziesiątym szczycie NATO, CNN 21.30, kwiecień 1999.
37. V. I. Lenin, "The Rights of Nations to Self-Determination", np. w: "Marks, Engels, Marksizm", Progress Publishers, Moskwa 1965, s. 261.
38. V. I. Lenin, "On the Slogan for a United States of Europe", w: "Marks, Engels, Marksizm", dz. cyt., s. 270, kursywa dodana.
39. V. I. Lenin, "The State and Revolution", dz. cyt., s. 341, kursywa w oryginale.
40. Tamże, s. 329, kursywa w oryginale.
41. Vladimir Bukowski, Jugement a Moscou, Un dissident dans les ar-chives du Kremlin, Robert Laffont, Paryż 1995, s. 115.
42. Prawda, 24-25 XI 1981.
43. Yuri Borko, dyrektor Instytutu Europejskiego, Moskwa, w: In from the Cold: Germany, Russia and the Future of Europe, red. Vladimir Baranow-sky & Hans-Joachim Spenger, z przedmową Edwarda Szewardnadze, We-stview press, Boulder, Colorado 1992, s. 40.
44. Prawda, 19 XII 1984.
45. Iver Neumann, Russia and the Idea of Europe, Routledge and Kegan Paul, Londyn 1996, s. 161.
46. Gorbaczow, s. 208.
47. Michaił Gorbaczow Plaidoyer pour une maison commune w Politique international, nr 68, lato 1995, s. 111.
48. Edward Szewardnadze, The Future belongs to Freedom, cyt. w: Fr-ançoise Thom, Les fins du communisme, Criterion, Paryż 1994, s. 29.
49. Andriej Saharow, Progress, Co-Existence and Intellectual Freedom, W.W. Norton & Co., New York 1968.
50. Cytowane w: Harrison E. Salisbury (red.), Sakharov Speaks, Col-lins/Harvill, Londyn 1974, s. 93n.
52. W: Sakharov Speaks, s. 107.
53. Anatolij Golicyn, New Lies for Old, New York 1994, s. 236.
54. "The Sovereignty of the Nation-State as the basis of International Law", dokument dostarczony Serbskiej Akademii Sztuki i Nauki, Belgrad, 9 XII 1999.

Rozdział VII: Kontynent w niemocy

1. Wspólna deklaracja członków francuskiego i niemieckiego parlamentu, opublikowana w Frankfurter Allgemeine Zeitung, 11 X 1995, i w Le Mon-de, 13 X 1995.
2. Horst Köhler, główny niemiecki negocjator w Maastricht, wywiad w Le Monde, 6 II 1996.
3. Izwiestia, 20 VII 1990.
4. Przemówienie w Parlamencie Europejskim, 23 VIII 1991; The Times, 24 VIII 1991.
5. Historia opowiedziana przez Arkady'ego Volsky'ego w rumuńskiej ga-zecie, Curierul National, 21 IX 1994. Jestem zobowiązany wobec Radu Portocala za zwrócenie mi uwagi na ten cytat.